Żydzi dąbrowscy
Pojawili się w mieście przed jego lokacją w 1693 roku. Od 1697 posiadali synagogę, a prawdopodobnie od 1702 istniała gmina żydowska. Po 1765 roku na terenie parafii mieszkało 823 Żydów i ich liczba stale rosła. Żydowscy mieszkańcy miasta zajmowali się głównie handlem, rzemiosłem, produkcją wódki i piwa, wyrobem miodów oraz prowadzili karczmy. Dominowali w handlu i niektórych gałęziach rzemiosła. Z czasem należeli do najbogatszych mieszkańców. Dąbrowa Tarnowska była w tamtych latach typowym galicyjskim miasteczkiem, w którego codziennym i odświętnym życiu spotykały się dwie kultury i religie: chrześcijaństwo i judaizm, koegzystując ze sobą (sztetl – miasteczko polsko-żydowskie).
O witalności żydowskiej społeczności w mieście świadczy fakt, że od 1788 roku działała w Dąbrowie szkoła żydowska, a pod koniec XIX wieku powstały kolejne - prywatne w Dąbrowie i w Żabnie. Na przełomie XIX i XX wieku założono żydowską bibliotekę, uruchomiono drukarnię Liwszica i prywatne księgarnie. W roku 1921 w Radzie Miejskiej znalazło się 24 Żydów, którzy w okresie międzywojennym wchodzili też w skład Cechu Rzemiosł Różnych. W połowie lat 30. w Dąbrowie działały dwa kluby sportowe - jeden z nich był żydowski (Makkabi).
W okresie międzywojennym dąbrowscy Żydzi byli zorganizowani politycznie w Powiatowym Kole Ortodoksów (350 członków) oraz syjonistycznym Stronnictwie Narodowo-Żydowskim (250). Ortodoksi nie posiadali własnego zarządu i podlegali Zarządowi Okręgowemu w Tarnowie, do którego wysyłali swoich delegatów. Do czołowych działaczy Powiatowego Koła Ortodoksów w Dąbrowie Tarnowskiej należeli m.in.: Izaak Beller (szynkarz z Dąbrowy), Menasche Chaskel Blaugrund (kupiec z Dąbrowy), Osiasz Greiss (szynkarz ze Szczucina), Izaak Gutter (szynkarz z Dąbrowy), Mendel Hollander (właściciel nieruchomości w Dąbrowie), Hirsch Sartori (szynkarz z Dąbrowy), Schabse Rokach (kupiec z Dąbrowy). W 1935 r. wiceburmistrz Chill był w składzie delegacji, która pertraktowała (ze skutkiem pozytywnym) z posłami do Sejmu Edwardem Boguszem i Jakubem Bojko celem zapobieżenia likwidacji powiatu dąbrowskiego. Syjoniści również nie posiadali własnego zarządu i wysyłali delegatów do egzekutywy w Krakowie, która obejmowała swym zasięgiem całą Małopolskę. Do czołowych działaczy syjonistycznych w Dąbrowie Tarnowskiej należeli m.in.: Karol Horn (adwokat), Hirsch Adler (kupiec), Dawid Chill (syn właściciela dóbr), Abraham Flaum (bezrobotny), Mojżesz Fleischer (kupiec), Jakub Derszowitz (kupiec), Alter Wasserman (pomocnik handlowy). Stronnictwo Narodowo-Żydowskie prowadziło w mieście bibliotekę oraz czytelnię syjonistyczną. Pod wpływami syjonistycznymi znajdował się szereg żydowskich organizacji młodzieżowych, mi. in. Stowarzyszenie Młodzieży Syjonistycznej „Gordonia”, Stowarzyszenie „Haszomer-Hadaff” oraz syjonistyczna skautowska organizacja „Haszomer Hacair” (Młody Strażnik), która poprzez przysposobienie fizyczne i rolnicze, wykłady i spotkania literackie przygotowywała młodych Żydów do emigracji do Palestyny. Założycielem organizacji w Dąbrowie Tarnowskiej był Dawid Kohn. W latach 30-tych aktywną działalność prowadziło także kolejna żydowska organizacja skautowska „Hanoar Hacijoni” (Zjednoczenie Młodzieży Syjonistycznej). Jej celem było przygotowanie młodzieży żydowskiej do pracy na roli, włączenie jej w dzieło odrodzenia języka hebrajskiego i kultury hebrajskiej oraz budowy państwa Izrael. W Dąbrowie Tarnowskiej działało także ugrupowanie socjalistów żydowskich „Bund”. Ortodoksi i syjoniści tworzyli zazwyczaj wspólny blok wyborczy pod nazwą „Narodowy Związek Żydowski”. Ostatnia Rada Miasta Dąbrowy Tarnowskiej została wybrana 26.02.1939 r. W jej składzie znaleźli się m.in. Karol Horn (adwokat), dr JakubWeissbard(adwokat), Dawid Chill (rolnik), Baruch Gross (kupiec), Berisch Rosenthal (kupiec).
Tak było do II wojny światowej. Przed tymi najczarniejszymi kartami historii w Dąbrowie żyło około 2500 Żydów, a w powiecie 7 tysięcy. W czasie okupacji wraz z Polakami byli zmuszani do przymusowej pracy na rzecz gospodarki niemieckiej. Nie wolno im było handlować i konfiskowano ich majątki. Zakazano Żydom korzystania z publicznych środków komunikacji i chodnika. Przesiedlano ich, nakazano oznakować domy gwiazdą Dawida.
Od lipca 1942 roku istniało w Dąbrowie getto. Spędzano do niego Żydów z Dąbrowy i okolic, tłumacząc względami bezpieczeństwa i higieny oraz mówiąc, że to dla ich dobra. Żydom starali się pomagać mieszkańcy Dąbrowy. Wielu z nich narażając życie zapewniało im schronienie we własnych domach. Pomagali też księża. Oprócz schronienia i żywności wystawiali fałszywe dokumenty.
Z czasem represje w stosunku do Żydów zwiększono. Ogrodzono getto i kontakt z jego mieszkańcami stał się prawie niemożliwy. We wrześniu 1942 roku większość Żydów deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostawiono około 180 członków służby porządkowej i Rady Żydowskiej, których rozstrzelano na cmentarzu żydowskim kilka miesięcy później. To tragiczne wydarzenie upamiętnia obelisk ustawiony w miejscu egzekucji. Getto zlikwidowano we wrześniu 1943 roku.
Hitlerowcy nie oszczędzili nawet cmentarza żydowskiego. Usunięto z niego około 1500 macew, układając je na dziedzińcu gimnazjum, a także robiąc chodniki i basen na rzecze Breń. Zniszczono też miejscową synagogę, zamieniając ją na magazyn.
Holocaust przeżyło ponad 150 Żydów z Dąbrowy i okolicy ukrytych w ponad 30 miejscach w powiecie. Za pomoc im zapłaciły życiem sześćdziesiąt dwie osoby. Z tych, którzy przeżyli, około ponad połowa wyemigrowała z Polski w ciągu pierwszych dwóch powojennych lat oraz w latach 1956- 68. Wyjeżdżali do Stanów Zjednoczonych, Australii, Kanady i Izraela.
Powojenne władze odmówiły oddania Żydom ich własności - w tym synagogi. Nie funkcjonowały instytucje żydowskie, nie było rabina. W latach 50-ych żydowska kongregacja w Dąbrowie Tarnowskiej decyzją gminy żydowskiej w Krakowie została rozwiązana. Świątynia i znajdujący się po drugiej stronie ulicy cmentarz zaczęły popadać w ruinę. Dziś na miejscu 2,4 ha placu - wiecznego spoczynku Żydów - znajduje się tylko kilka grobów i fragmenty nagrobnych płyt. Ostatniego pobożnego Żyda – Samuela Rotha pochowano w 1995 roku.
